Het Vertellen — Ursula K. Le Guin

Het Vertellen is de laatste roman uit de Hainish Cyclus van Ursula K. Le Guin en verscheen in 2000. Het is een eenvoudig verhaal dat gaandeweg een subtiele complexere gelaagdheid onthult. 

Sutty is een Canadees-Indische jonge historica van de planeet Aarde . Zij moet de geschiedenis achterhalen van een planeet gedomineerd door een eng scientistische ¹ ingestelde en autoritaire overheid. De roman lijkt de verwoesting te willen aantonen die een dergelijke samenleving aanricht wanneer elke vorm van ‘vertellen’, d.w.z. van geschiedenis en van vroegere (religieuze) cultuurvormen, wordt uitgeroeid. Sutty maakt in de bergen kennis met overblijfselen van vroegere samenlevingensvormen die op die planeet bestonden. Op haar tocht wordt ze gevolgd door een spion van de overheid. Via haar hoopt hij de laatste resten van geschiedenis en dergelijke vroegere culturen op het spoor te komen, om deze eindelijk compleet te kunnen vernietigen. Wanneer de spion zwaargewond wordt ontstaat er een moeizame toenadering tussen hem en Sutty. Uiteindelijk blijken beiden hetzelfde te hebben meegemaakt: het diepe leed en onheil dat fanatiek geloof — in religie of in wetenschap — kan aanrichten. 

Onder deze ‘Vertelling’ over geloof en fanatisme — van zowel religieuze als scientistische zijde — schuilt een dieper verhaal over empathie, over het luisteren naar Verhalen. We kunnen niet goed en juist leven zonder onze geschiedenis te kennen en onze (religieuze en seculiere) culturen te koesteren, maar we kunnen vooral niet zonder empathisch te luisteren naar de verhalen van de andere, naar de vijand. Want die heeft een andere ervaring, die paradoxaal zo vaak zo verwant is aan onze eigen ervaring:

Wel, hij [d.i. de spion] is — zoals jullie dat noemen — een gelovige. En zoals jullie zeggen is dat gevaarlijk. Vertel hem wat je [Sutty] mij vertelde over jouw Aarde. Vertel hem nog meer dan wat je mij vertelde. Vertel hem dat geloof de wonde is die door kennis geheeld wordt. ₂

De ‘kennis’ die hier bedoeld wordt is het empathische leren kennen van de geschiedenis en de cultuur van de andere die jou vervolgt en die jij op jouw beurt haat. Op zwaar vervormde persoonlijkheden na doet niemand kwaad voor zijn of haar plezier, maar omdat iets in zijn of haar geschiedenis leed berokkende en men zich daarvoor wil wreken. Dit geldt voor individuen en het geldt ook voor groepen en samenlevingen. De enige manier om deze spiraal van onbegrip en cultureel geweld te doorbreken is door het Vertellen en door het luisteren.

Hoe zinvol is dit ‘verhaal’ van Le Guin in de eenentwintigste eeuw, op planeet Aarde. ‘Religieuze’ overtuiging is een schone zaak, en een bijzonder gevaarlijk ding zonder empathie en voldoende kennis van eigen en andermans (individuele en collectieve) geschiedenis en cultuur. Religie draait om liefde en dus om intermenselijkheid en interculturaliteit. Onze eigen verhalen beletten juist vaak dat empathische openstaan voor de verhalen van de ander.

---

¹ Scientisme is de hard-wetenschappelijke opvatting dat alleen de exacte wetenschappen de waarheid en de wereld kunnen ontsluiten.

² Ursula K. Le Guin, The Telling, Harcourt, New York, 2000.

‘De enige brug over wat ons verdeelt’ — Ursula K. Le Guin

Science fiction heeft niet altijd een goede naam, en fantasy al zeker niet. De Amerikaanse schrijfster Ursula K. Le Guin (1929-2018) heeft de verdienste in haar eentje deze genre’s tot grote literatuur te hebben verheven. Deze grand dame, Nobelprijswaardig, kreeg een plaats in de lijst van grote literaire figuren die Harold Bloom, de paus van de Amerikaanse literatuurstudie zeg maar, liet bespreken in zijn reeks Modern Critical Interpretations. Maar Le Guin schrijft niet alleen meesterlijk, ook inhoudelijk heeft ze wat te bieden. Er verschenen reeds meerdere studies over de sociale, filosofische en religieuze thematieken in haar grote oeuvre. Deze dochter van een befaamde Amerikaanse antropoloog ziet haar SF-romans en verhalen immers als kansen om te experimenteren met maatschappelijke modellen. Men heeft het genre dat zij bedreef daarom ook wel social science fiction genoemd (soms ook speculative fiction). Wat méér is: Le Guin is ook één van de meest religieuze schrijvers van de twintigste eeuw, nl. levend en denken vanuit het taoïsme. Dat is zij echter zo volmaakt dat alleen een geoefend oog de talloze taoïstische wijsheid en thema’s waarneemt in haar boeken, zo natuurlijk zijn zij erin verwerkt.

Haar meest bekende werk, ook in het Nederlands vertaald, is The Left Hand of Darkness. Genly Ai is een jonge gezant van een verbond van planeten — de Ekumen — die een nieuw ontdekte planeet, Gethen, het voorstel komt doen om toe te treden. Het is een zware cultuurschok voor beide kanten, want de mensen van deze planeet blijken biseksueel te zijn, waarschijnlijk te gevolge van slecht afgelopen genetische manipulatie in een ver verleden. In dit werk staat culturele vervreemding en argwaan voor het anders-zijn van de ander centraal, maar ook argwaan voor een seksualiteit die anders is dan ‘normaal’. Vijftig jaar oud is dit boek… Verborgen en open in prachtige zinnen biedt Le Guin een taoïstisch antwoord op het lot van een samenleving waarin sekse en andere verschillen ons vol argwaan of misprijzen tegenover elkaar opstellen. De weg van het samenleven in liefde gaat over het ontdekken van het wonder en de waarde van het verschil, en het integreren van het andere in het eigene tot er een diepe harmonie ontstaat.

En ik zag toen weer, en voorgoed, wat ik altijd bang was geweest om te zien, en ik had gedaan alsof ik het niet in hem zag: dat hij zowel een vrouw als een man was. Elke behoefte om de bronnen van die angst uit te leggen, verdween met de angst; wat overbleef, was eindelijk acceptatie van hem zoals hij was. Tot dan toe had ik hem afgewezen, hem in zijn eigen realiteit afgewezen. Hij had terecht gezegd dat hij, de enige persoon op Gethen die mij vertrouwde, de enige Getheense was die ik wantrouwde. Want hij was de enige die mij volledig als mens had aanvaard: die mij persoonlijk graag had en mij volledige persoonlijke loyaliteit had geschonken, en die daarom van mij een gelijke mate van erkenning, van aanvaarding, had gevraagd. Ik was niet bereid geweest het te geven. Ik was bang geweest om het te geven. Ik had mijn vertrouwen, mijn vriendschap niet willen schenken aan een man die een vrouw was, een vrouw die een man was.

Man en vrouw, eigen volk of vreemdeling: het zijn verschillen die in feite de twee polen zijn van een wondere complementariteit die we in onszelf moeten ontdekken en ontvouwen. Dat is natuurlijk het taoïstische yin in het hart van yang en het yang in het hart van yin als de dynamiek van het Ultieme. We kunnen maar echt co-ëxisteren met elkaar wanneer we ook com-plementair zijn met en cor-responderen met elkaar, zodat we beseffen dat we maar samen ontstaan aan en dankzij elkaar. We groeien en bloeien slechts in co-emergentie, co-productie, co-ördinatie en co-dependentie. De ander willen herleiden tot het eigene is niet alleen boosaardig, het is ook zelfdestructief. Alleen het integreren van het vreemde in het eigene kan hoop bieden op een heilzame samenleving. Dat is de verrassende en ja religieuze boodschap van deze hoogstaande roman.

Maar het was door het verschil tussen ons, niet door de affiniteiten en gelijkenissen, maar door het verschil, dat die liefde kwam: en zij was zelf de brug, de enige brug over wat verdeeld was.

---

³ Penguin, New York, 2019. In het Nawoord op deze uitgave schrijft iemand: ‘The Left Hand of Darkness verrast me opnieuw, elke keer als ik het herlees. Er zijn zoveel prachtige ideeën en barre emotionele momenten, en de taal van Le Guin treft je altijd door zijn pure kracht en wonder. En in elk detail in het boek zitten kleine verhalen ingebed, en deze verhalen blijven elkaar kruisen en bouwen op elkaar voort elke keer dat ik ze opnieuw bezoek — totdat je begint te beseffen dat alles uit verhalen bestaat. Zoals Genly Ai op de allereerste pagina zegt: “Waarheid is een kwestie van verbeelding.” Geslacht, seks, romantiek, verlangen, macht, nationalisme, onderdrukking… het zijn allemaal verhalen die we onszelf vertellen. En we kunnen ándere verhalen vertellen als we willen.’

⁵ In een vroeg essay schrijft Le Guin: ‘Als we sociaal ambiseksueel waren, als mannen en vrouwen volledig en echt gelijk waren in hun sociale rollen, juridisch en economisch gelijk, gelijk in vrijheid, in verantwoordelijkheid en in zelfrespect, dan zou de samenleving iets heel anders zijn. Wat onze problemen dan zouden zijn, God weet het; ik weet alleen dat we ze zouden hebben. Maar het lijkt waarschijnlijk dat ons centrale probleem niet het probleem zou zijn dat het nu is: het probleem van uitbuiting — uitbuiting van de vrouwen, de zwakken, de aarde. Onze vloek is vervreemding, de scheiding van yang en yin. In plaats van een zoektocht naar evenwicht en integratie, is er een strijd om dominantie. Er wordt aangedrongen op verdeeldheid, onderlinge afhankelijkheid wordt ontkend.‘ U.K. Le Guin, Is Gender Necessary, in The Language of the Night: Essays on Fantasy and Science Fiction, Putnam, New York, 1979, p. 169.